Kể chuyện cây trái miền Tây: Kỳ 1: Đệ nhất danh xoài cát Hòa Lộc

Năm 2000, cầu dây văng Mỹ Thuận bắc qua sông Tiền nối hai tỉnh Tiền Giang – Vĩnh Long được hợp long và trở thành một trong những chỉ dẫn địa lý nổi tiếng miền Tây Nam Bộ. Nhưng ít người biết mảnh đất màu mỡ dưới chân cầu cũng là nơi khai sinh thương hiệu trái cây nổi danh Việt Nam: xoài cát Hòa Lộc.

Huyền tích trái xoài quý

Từ Sài Gòn theo quốc lộ 1 đến sát chân cầu Mỹ Thuận, không lên cầu mà lòn gầm cầu rẽ trái, men theo đường tỉnh lộ cặp mạn bắc sông Tiền chừng hơn một cây số là đến ấp Hòa, xã Hòa Hưng, huyện Cái Bè, Tiền Giang.

Ấp Hòa xưa vốn là làng Hòa Lộc, tổng Phong Phú, quận Cái Bè, tỉnh Mỹ Tho vào đầu thế kỷ 20. Qua thời gian, phần diện tích đất làng Hòa Lộc hợp nhất với làng Mỹ Hưng và Mỹ Thuận trở thành xã Hòa Hưng ngày nay.

Đây chính là nơi phát tích câu chuyện về trái xoài thơm ngọt do một người tá điền may mắn trồng được từ thời Pháp thuộc. Theo câu chuyện những người dân trong vùng truyền kể, đây là quê tá điền Nguyễn Văn Lời làm công cho một địa chủ.

Một ngày, ông chủ đem về mấy trái xoài, vỏ mỏng như da em bé, thịt mịn như cát, vị ngọt sắc ngập cuống lưỡi. Ông Lời ăn thấy ngon quá liền xin mấy trái đem về nhà trồng lên cây, tạo ra giống xoài cát lừng danh đời đời.

“Ông Lời đúng là người vùng này, có thật hẳn hoi”, ông Nguyễn Văn Khoa, chủ tịch UBND xã Hòa Hưng, khẳng định khi chúng tôi tìm đến tận vườn xoài nằm bên mép nước sông Tiền ở tổ 8, ấp Hòa hỏi chuyện. Sở dĩ chúng tôi phải tìm đến vườn ông Khoa bởi trong vườn này đang có hai cây xoài cát Hòa Lộc lâu năm nhất mà những người dân trong vùng đều biết đến.

“Câu chuyện về ông Lời, cha tui kể lại còn chi tiết hơn nhiều”, ông Khoa nói tiếp và cho rằng người đầu tiên được thưởng thức vị ngon của trái xoài cát Hòa Lộc là ông hội đồng Chí, nhà ở khu vực làng Mỹ Hưng, sát bên làng Hòa Lộc khi xưa.

Thuở ấy, trái ngon vật lạ còn khá hiếm, mỗi khi có đều thường trở thành lễ vật cúng đình và sau đó chia ra cho những chức sắc trong làng. Sau một buổi cúng đình, ông hội đồng Chí đem về mấy trái xoài, ăn ngon quá nên bảo ông Lời lấy hột đem gieo trồng.

Ông Lời lúc này đang làm mướn, được cho miếng đất cất nhà riêng trong vườn hội đồng Chí, liền trồng lên được bốn cây xoài, trong đó có một cây nằm ngay trước căn nhà mà ông Lời được cho đất.

“Khi cây xoài ra trái, ông hội đồng Chí ăn thấy ngon quá bèn tiếc cây xoài nằm trong đất nhà đã cho ông Lời nên mới đòi lại miếng đất này để sở hữu độc quyền giống xoài quý.

Tức quá, ông Lời liền đợi hái được mấy trái xoài ngon làm giống rồi đổ phết vôi vào mấy gốc xoài cho chết hết. Rồi ông Lời về lại làng Hòa Lộc, gieo trồng thì được cây trái sum sê. Danh tiếng xoài cát Hòa Lộc bắt đầu từ đó”, ông Khoa rổn rảng kể.

Những cây xoài giống đầu tiên của ông Lời trồng ra trái vào đúng dịp chính quyền Pháp tổ chức đấu xảo chọn trái cây ngon, và dĩ nhiên giống xoài cát Hòa Lộc thơm ngọt đoạt giải.

Vốn hiếm, thứ trái này càng quý hơn. Ngay cả những người trong làng Hòa Lộc bấy giờ cũng không dễ gì có mà ăn. May sao, nó trở thành lễ vật trong đám cưới người em trai thứ mười của ông Lời và bà cô ruột là chị Ba của tía ông Khoa.

“Năm 1902, trái xoài nhà ông Lời được chính quyền Pháp trao giải trái ngon thì đến khoảng năm 1930, cô Ba tui cưới chồng và được bên nhà ông Lời trao một mâm xoài làm lễ vật. Những hạt xoài từ lễ vật này được trồng trong vườn nhà tui, cho ra những cây xoài đường kính to hơn cái bàn ăn cơm”, ông Khoa vừa nói vừa chỉ vào cái bàn gỗ đường kính 1m.

Từ lứa cây giống trồng được nhờ lễ vật, nhiều năm sau, cha ông Khoa tiếp tục trồng lứa xoài cát Hòa Lộc thứ hai. Và hai cây xoài hơn 70 tuổi trong vườn nhà ông Khoa là hai cây còn sót lại từ đợt trồng này. Hiện tại, đây là hai cây xoài cát Hòa Lộc lớn tuổi nhất. Mỗi thân cây lớn cả vòng tay người, vỏ dày chừng ba đốt tay người lớn, nằm cách mép nước sông Tiền hai chục bước chân.

“Cả hai cây vẫn đang cực kỳ sung quả, mùa rồi mỗi cây vẫn cho cả trăm ký trái, cao hơn cả những cây xoài cát 30, 40 năm này”, ông Khoa vừa nói vừa chỉ mười mấy cây xoài do chính ông Khoa tự tay giúp cha trồng từ thuở nhỏ.

Ông Nguyễn Văn Khoa bên hai cây xoài cát Hòa Lộc hơn 70 năm tuổi trong vườn nhà – Ảnh: S.L.

Đệ nhất mỹ quả

Hiện tại, toàn xã Hòa Hưng có hơn 560ha diện tích xoài thơm ngon bậc nhất. Ông Khoa cho biết giống xoài này từ khi còn cây non vừa ra lá đã có thể phân biệt được với các giống xoài khác.

“Đuôi lá thon nhọn, ngoặt sang bên và cong lượn sóng. Vân lá cũng dày cộm hơn các lá xoài khác rất nhiều. Đặc biệt khi vo lá nát ra thì sẽ có ngay hương thơm đặc trưng của giống xoài cát Hòa Lộc vương trên tay”, ông Khoa chia sẻ.

Nói thêm về trái xoài, PGS.TS Nguyễn Minh Châu, nguyên viện trưởng Viện Cây ăn quả miền Nam, thừa nhận: “Nếu cho tôi lựa chọn một loại trái cây đẹp, hút mắt nhất, thì đó chính là trái xoài cát Hòa Lộc. Thật xứng đáng là đệ nhất mỹ quả”.

Trái xoài cát Hòa Lộc khi chưng lên kệ sẽ luôn bừng sáng bởi hình dáng thuôn thả, phần cuống trái bầu tròn, phía đuôi trái nhọn, thân trái uốn thon mềm mại và đặc biệt là vỏ rất mỏng, màu vàng tươi, có cả lớp phấn trắng mịn phủ trên tạo cảm giác êm mướt.

“Mỗi trái khoảng 450g là chuẩn nhất. Nhìn thôi đã thích mắt rồi, chưa kể khi cắt ra thì trái xoài cát Hòa Lộc luôn cho cảm giác căng chắc, dày thịt, mịn dẻo, ráo nước và rất ít xơ. Hương vị thì ngọt ngào thanh dịu”, ông Châu miêu tả.

Với những đặc điểm đó, giống xoài cát Hòa Lộc lại đoạt giải trong Hội thi cây giống xoài tốt do Viện Cây ăn quả miền Nam tổ chức lần đầu tiên vào tháng 4-1996. Đến nay, những cây xoài cát Hòa Lộc tại Hòa Hưng, Cái Bè vẫn cho ra trái giữ được đúng hương vị gốc thơm ngon nhất, dù giống xoài này đã được nhân rộng, trồng trên nhiều vùng cả nước.

Năm 2009, Cục Sở hữu trí tuệ thuộc Bộ Khoa học và công nghệ đã cấp văn bằng bảo hộ chỉ dẫn địa lý với tên “Chỉ dẫn địa lý xoài cát Hòa Lộc”. Theo đó, chỉ có xoài trồng tại khu vực được sông Tiền bồi đắp phù sa màu mỡ này mới được mang tên xoài cát Hòa Lộc.

SƠN LÂM – THÁI LỘC